Å vere kvarandres lys i mørket

«Det blir sagt at poesi kan endre folks liv», seier ei kvinne til meg i hotellheisen. Vi er i Durban, Sør-Afrika, der eg skal opptre på ein poesifestival. «Sjå for deg ein som tenkjer på sjølvmord, men som kjem over eit dikt som rører ved noko djupt i sjela, og som så ombestemmer seg. Kanskje det å møte deg vil endre livet mitt?».

Folk i Ukraina treng også poesien for å setje ord på og prosessere ei kollektiv erfaring.

Som poet, burde eg tru på poesien si kraft til å endre folks liv, men eg har ingen illusjonar. Likevel har nettopp poesien blitt eit viktig middel til å snakke om Russlands krig mot Ukraina. Ukrainsk poesi går forbi dei historiene ein møter i pressa og i kliniske statistikkar; han rører folk og får dei til å føle. Etter lesinga i Durban, høyrer eg Beverley, ein poet frå Uganda, seie til ein av kollegane sine «ho har ført krigen i Ukraina tettare på oss gjennom poesien».

Roman, ein ven av meg som har budd lenge i Stockholm, seier at poesi legar sår og reddar liv. «Vi gjer dikta dine til årepresser», legg han til. Det er jo utan tvil det aller beste å bruke eit dikt til. Venen min les dikta mine på innsamlingsaksjonar der pengane går til taktisk medisinsk utstyr for ukrainske soldatar. Han seier at han alltid ser tårer i augo til publikum, akkurat slik eg også gjer på lesingane mine. Poesi er ein djupt oppriktig aktivitet. Poesien som vart lese i Durban, Thriuvanthapuram og San Diego endrar måten folk ser denne krigen og går imot den russiske propagandaen.

Lviv er kjent som eit kulturelt vegkryss, og er perfekt for dei flokete røtene til familien min.

Folk i Ukraina treng også poesien for å setje ord på og prosessere ei kollektiv erfaring. Behovet er enno større på små stader enn i dei store byane. Som del av ei PEN-Ukraina prosjekt reiste eg til Derazjnja i Khmelnytskyi-regionen. Der vart vi tatt med til biblioteket. Dei som viste oss rundt, bad audmjukt orsaking for at vindauga i kultursenteret var øydelagde. «Vi har ikkje klart å erstatte dei etter at dei vart knust av sjokkbølgene frå eit missil». Dei energiske ungdomane veik ikkje unna for det som var smertefullt. På opplesingar tar ein publikum symbolsk i handa for å kunne vere lys for kvarandre i mørkret.

*

Våren 2022 budde eg og sonen min hos vener i utlandet. I mai, få dagar etter at vi hadde kome tilbake til Lviv, gjekk russarane til angrep på byen med artilleri. Eg låg på baderomsgolvet, med min eigen kropp som eit skjold over det skrekkslagne barnet mitt, og lytta til eksplosjonane. Eg forbanna meg sjølv for at vi hadde reist tilbake og at eg utsette han for fare. Så hugsa eg kor ulukkeleg han hadde vore over å bu så langt unna heimen, familien og venene. Den einaste som klarte å muntre han opp var vertens kvite gjetarhund.

Sidan då har min poesi handla om krigsbrotsverk.

Lviv er kjent som eit kulturelt vegkryss, og er perfekt for dei flokete røtene til familien min. Bestefaren min, Volodymyr, var armenar frå Nagorno-Karabakh, han vart innrullert i den raude armé under den andre verdskrigen og sendt for å gjere teneste i Lviv då krigen var over. Han hugsar forakten russarane – dei hadde som regel dei høgaste militære posisjonane – hadde for andre nasjonar, særleg dei som var frå Sentral-Asia og Kaukasus, slik som han. Eit klassisk uttrykk for den imperialistiske tenkemåten som framleis i dagg er så utbreidd i dag.

Byens kulturarv, gjestfridom og store armenske diaspora gjorde at bestefaren min kjente seg heime her. Det var her han møtte bestemora mi, ei ukrainsk kvinne som var fødd i Polen, og som hadde tilbragt barndommen sin der. Den sovjetiske politikken, med aggressiv russifisering, gjorde at dei snakka saman på russisk. Men det å lære seg ukrainsk var ein æressak for bestefaren min, det var eit utrykk for takksemd overfor det nye landet som var blitt hans.

Då russarane gjekk til fullskalainvasjon, nekta bestefaren min å reise, også etter rekettangrepa mot Lviv. Han er snart 100 år følgjer med på nyhenda gjennom radio. Han er blind, men han ser akkurat kven russarane er i denne utslettingskrigen. «Eg er ikkje redd for dei» sa han til meg. «Dei er fascistar, akkurat som dei eg kjempa mot. Og fascistar taper alltid».

*

Eg hugsar første gong eg stod framfor eit fullstappa auditorium utanfor Ukraina og sa «Dei drep barna våre. Dei lemlestar og valdtek barna våre».

Eg kjende ein så intens smerte at eg trudde hjertet mitt skulle sprengast. Eg hadde aldri kjent med så sårbar og knust – eller så åleine.

Verda vil ikkje innsjå at det vonde eksisterer i ei reindyrka form.

Det var i april 2022. Vi snakka om krigsbrotsverk på eit poesi-arrangement. Eg klarte ikkje å snakke om noko anna. Det var då ukrainske styrkar dreiv okkupantar ut av Kyiv-regionen og verda såg dei drepte sivile i Butsja, øydelegginga av Borodianka og dei skamferte byane Irpin og Hostomel.

Sidan då har min poesi handla om krigsbrotsverk.

*

Vi bur i Lviv, ein by nær den polske grensa. Ein dag tok eit russisk missil livet av ein heil familie her, Balzylevytsj: Mora Yevhenija, og dei tre døtrene, Jaryna, Darija og den sju år gamle Emilija. Berre faren, Jaroslav, ovelevde. Heimen deira vart jamna med jorda, og 70 andre bygg vart skadd. Dette er dødsleiken, den russiske rulletten som aggressoren no spelar med heile landet.

Medan Trump prøvar å forhandle fram ein våpenkvile, har russarane trappa opp sine rakettangrep mot Ukraina. Den 4. april fyrte dei av ein ballistisk rakett mot ein leikeplass i Kryvyi Rih og tok livet av ni barn. Den yngste, Tymofii, var berre tre år gamal. Elleve vaksne mista også livet i angrepet. I Sumy tok russarane livet av 35 menneske, inkludert to barn. Angrepet skjedde i sentrum av byen, på ein offentleg fridag.

Medan heile landet held på å bli kvelt av sorg, må ukrainarar fortsette det vanlege livet sitt, med jobb, frivillig innsats og forsvare seg sjølv. Om vi skal overleve, er vi avhengige av motstandskraft og solidaritet.

Verda vil ikkje innsjå at det vonde eksisterer i ei reindyrka form. Og heller ikkje at vondskapen veks som kreft. Han har eit klart mål, som har sitt utspring i ei kjensle av å vere overlegen og i at ein kan gå fri frå straff. Det er dette som er rota til den russiske krigen mot Ukraina. Å anerkjenne det betyr at ein innser at det trengst endring no, straks. Det betyr å ta ansvar og gjere motstand.

Veninna mi, poeten Olena Huseinova, forlet jobben sin i hovudstaden og reiste til Karkhiv, ikkje langt unna frontlinja. No arbeider ho for Radio Kartiia, der ho fortel historia om ein hær som forsvarer landet sitt og eit land som stør hæren sin, medan ho opplever artilleriangrep dagleg. Ho ville vere der ho trengs mest, gje folk håp og formidle opplevingane deira.

Vi nektar å underkaste oss eller gje opp den fridomen generasjonar av ukrainarar har kjempa fram.

Den 24 år gamle poeten Artur Dron, som har vore ved fronten sidan 2022, bestemte seg for å bruke boka si til å samle inn ein million ukrainske hryvina til barn som er blitt ramma av krigen. Han var ustoppeleg, sjølv om han vart skadd i eit russisk droneangrep og måtte gå gjennom ei rekke komplekse operasjonar. No samlar han inn ein ny million til den veldedige stiftinga Holosy Ditei (Barnas stemmer).

Oleksandr Osadko, som var gift med mi gode veninne og forfattarkollega Hanna, melde seg frivillig til hæren. Den einaste boka hans, som vart publisert etter at han døde, er eit vitnesbyrd om den store forfattaren han ville ha blitt. Men, som så mange andre i kulturlivet, følgde han samvitet sitt og valde å forsvare familien, heimen og folket sitt.

Kvar og ein av desse vel å tene landet sitt på ulike vis. Mostandskrafta vår er ein mosaikk, skapt av vala til folk som dette.

*

Den neste reisa eg gjorde for å snakke Ukrainas sak var til Thiruvananthapuram i India. Der las eg dikt av ukrainske soldatar saman med mine eigne. Eit eldre pare eg møtte på veg dit, spurde kvar eg var frå. «Vi trudde ikkje Ukraina ville halde ut lenger enn tre månader», sa dei då eg svarte, «men de har overraska oss alle.» Eg tenkte tilbake på dei tre dagane folk gav Kyiv på starten av fullskalainvasjonen.

Vi nektar å underkaste oss eller gje opp den fridomen generasjonar av ukrainarar har kjempa fram. Aldri igjen vil vi tillate nokon å fornekte identiteten vår eller den retten vi har til å velje vår eigen veg – dette er vegen for grunnleggande menneskeverd.

På ei gate i Thiruvananthapuram gjekk eg forbi eit veggmaleri som viste solsikker mot ein gul og blå bakgrunn. Gata var del av Keraleeyam kunstfestival, men eg likar å tenkje på maleriet som eit symbol på soldaritet med Ukraina.

*

Dikt skrevet av Julia Musakovska og gjendiktet fra ukrainsk av Marina Hobbel:

*

så ubekvemme, så skremmende dikt,

fulle av raseri,

ikke særlig politisk korrekte

 

det finnes ingen skjønnhet i dem,

ingen estetikk

metaforene har visnet og smuldret opp

før de har rukket å blomstre

 

metaforene ligger begravd

på lekeplasser

under hastig snekrede

Kors

 

de har stivnet

i unaturlige stillinger

ved oppgangene til blokker

neddrysset med støv

 

de laget mat over åpen ild –

prøvde å overleve

 

de døde av dehydrering

under ruinene

 

ble skutt i en bil

under et hvitt flagg

sydd av et laken

 

de ligger på asfalten

med fargerike ryggsekker bak seg

og ansiktene ned

 

ved siden av kjæledyrene sine

 

jeg beklager, men sånne dikt –

det er alt vi har til dere i dag,

mine damer og herrer

 

tilskuere

i krigens teater

---

Julia Musakovska er poet, forfattar og medlem av PEN Ukraina og er busett i Lviv. Ho gav ut The Good of Freedom kom ut på Arrowsmith Press I 2024. Boka Stones and Nails, er tilgjengelig på svensk fra ellerströms & Ariel.

Marina Hobbel er forfatter, oversetter, litteraturviter, redaktør og kritiker. Hun er opprinnelig fra Hviterussland, men bor i Norge og oversetter fra ukrainsk, hviterussisk og russisk. Hun er også medredaktør for en kommende antologi på norsk med tekster av hviterussiske forfattere.

Teksten vart skrive som del av eit parnarskap mellom PEN Ukraina, Ukraineworld, og Ukrainian Institute.

Omsett frå engelsk av Astrid Sverresdotter Dypvik