Sinne er ofte eit resultat av meir enn den situasjonen du er i, og av fleire enn deg sjølv.
Omgrepet solidaritet blei først brukt av franske juristar på 1500-talet, om det å ta samla ansvar for gjeld som ein av medlemane av ei gruppe hadde pådrege seg. Hovudpoenget her er ikkje franske juristar, men «samla ansvar», og i like stor grad «medlemmane av ei gruppe». Kva gruppe er du medlem av? Kvite kvinners klubb? Mørke menns foreining?
Kjønn, klasse og etnisitet er berre noko av det som kan sette grenser for solidariteten. Det er lettare for meg å kjenne medkjensle og empati for unge kvinner som jobbar deltid i det offentlege, enn med eldre menn som jobbar i næringslivet, for å bruke eit dølt døme.
Og berre sjå på kor mykje enklare vi tydelegvis synest det er å identifisere oss med ukrainske flyktningar enn med dei som kjem frå Syria eller Somalia.
Men sjølv om, eller nettopp fordi, det er lettare å kjenne solidaritet med folk vi liknar på, må vi leite etter det som kan få oss til å fungere også saman med dei vi ikkje liknar på. Vi treng ikkje å bli like, solidaritet er ikkje å meine det same, det er å sjå heilskapen, å gå saman mot et felles mål, utan å gå i takt.
Eg har ikkje reflektert nok over at eg slepp unna med meir fordi eg er kvit.
I boka Eg snakkar om det heile tida skriv dramatikar Camara Lundestad Joof om kor sint ho blir av å skulle framstå som sympatisk heile tida, sjølv når ho snakkar om rasisme, og om korleis ho får ros for å ikkje verke sint når ho snakkar om det som gjer henne rasande.
Som barn blei ho daska til av ei kvit kvinne med paraply på 17. mai. Kvinna syntest den brune jenta gjorde skam på nordlandsbunaden. Eg blir sint sjølv når eg les det, men også litt skamfull, som om dama med paraplyen er knytt til meg på ein annan måte enn barnet i bunaden.
Ho spør med rette om det berre er det konstruktive sinnet som har plass i det offentlege, og får meg til å stille spørsmål ved min eigen agenda.
Eg har ikkje reflektert nok over at eg slepp unna med meir fordi eg er kvit, at eg kan tillate meg å vere sintare og synlegare fordi eg i utgangspunktet er eit anonymt medlem av majoriteten, eit kvitt lerret. Joof må «snakke om det heile tida» fordi vi ikkje heilt forstår det.
Ho spør med rette om det berre er det konstruktive sinnet som har plass i det offentlege, og får meg til å stille spørsmål ved min eigen agenda. For er det ikkje det eg prøver på, å skrive ei «stygg» kjensle om til noko vakkert? Å få sinnet eg opplever som unyttig til å ha verdi, gjere flautt raseri om til skinande solidarisk sinne?
Den nigerianske forfattaren Chimamanda Ngozi Adichie skriv også om sinne i boka Vi burde alle vere feminister (2015). Adichie skriv om korleis ho blei fortalt at ein artikkel ho hadde skrive, var «for sint». Ho fekk beskjed om at sinne frå kvinner er ikkje bra, det kan virke trugande. Folk høyrer ikkje kva du seier viss du er sint.
Det var omtrent det same Camilla Collett prøvde å formidle til Aasta Hansteen, at det ukvinnelege sinnet hennar øydela for saka. Hansteen gav seg ikkje. Adichie vil heller ikkje gi seg, beklage, eller slutte å skrive sinte artiklar og bøker.
I Brev til en nybakt forelder (2017) forsvarer ho sinnet: «Hugsar du korleis vi lo av det dei skreiv om meg for nokre år sidan, då dei skulda meg for å vere ‘sint’, som om det å ‘vere sint’ var noko å skamme seg over? Sjølvsagt er eg sint. Rasisme gjer meg sint. Sexisme gjer meg sint», skriv Adichie.
Sinnet til Serena handla om noko han ikkje hadde føresetnader for å forstå.
Ho fortel vidare at fleire av veninnene hennar, spesielt dei amerikanske veninnene, er så opptekne av å bli likte at dei aldri tillet seg sjølve å vere sinte.
Høyrest det kjent ut?
Oppsamla sinne
Sinne er ofte eit resultat av meir enn den situasjonen du er i, og av fleire enn deg sjølv.
I Aftenposten-spalta Foreldrekoden fortel psykolog Hedvig Montgomery om ei vitseteikning ho hugsar frå barndomen, av ein sjef som kjefta på ein tilsett, som igjen kjefta på ein under han i produksjonslinja, som igjen kjefta på vaktmeisteren, som gjekk heim og kjefta på kona si, som igjen kjefta på ungane.
Dømet viser at sinne som aggresjon bevegar seg nedover, og ofte vekk ifrå dei som har provosert det fram.
I 2018 møtte den amerikanske tennisstjerna Serena Williams japanske Naomi Osaka i finalen i tennisturneringa US Open. Sportsinteresserte hugsar sikkert resultatet av kampen, eg hugsar best at Williams blei veldig sint på dommaren, og etter kvart fekk bot for det.
Men dette sinnet kan han aldri heilt og fullt forstå, fordi det har blitt til gjennom generasjonar av strukturell rasisme og fattigdom
Den danske journalisten Anders Haahr Rasmussen kommenterte finalen for dansk TV, og var sjølv kritisk til Williams på direkten. Han kunne ikkje forstå den sterke reaksjonen hennar på det ho meinte var urettferdig dømming. Men det han etterkvart forstod, var at dette handla om meir enn denne eine finalen og denne eine konflikten.
Sinnet til Serena handla om noko han ikkje hadde føresetnader for å forstå.
I boka Al den vrede. Serena Williams i en hvit verden (2020), som Rasmussen skreiv i ettertid, leitar han etter forklaringar på dette sinnet, blant anna i oppveksten til Serena Williams, men også i oppveksten til far hennar og mor hans igjen. Dette er «en hvit manns forsøk på å forstå den vreden», skriv Rasmussen.
Vi kan ikkje diskutere rasisme i eit historielaust rom.
Men dette sinnet kan han aldri heilt og fullt forstå, fordi det har blitt til gjennom generasjonar av strukturell rasisme og fattigdom. I tillegg blir han klar over ei forskjellsbehandling av menn og kvinner i idretten som ligg så oppe i dagen at ho kan vere vanskeleg å sjå. Rasmussen skriv:
Så seier folk: Kva med McEnroe [mannleg amerikansk tennisspelar]? Han ropte og skreik jo som ein vanvittig. Eller nei, ikkje som ein vanvittig, han ropte og skreik som ein mann, og når menn er sinte, så tar vi det på alvor, eller blir redde, men vi aksepterer det, for ein sint mann er ein ekte mann, og ein ekte mann påkallar respekt. I motsetnad til ei sint kvinne, som gjennom heile verdshistoria er avskriven som hysterisk eller galen, la oss brenne henne på bålet eller gi henne ein ordentleg omgang pikk eller i det minste ei åtvaring for verbal abuse, som McEnroe jo aldri fekk.
For publikum, dommaren og Rasmussen ser ikkje berre Serena Williams. Dei ser ei kvinne, ei svart kvinne, som éi i rekkja av ukontrollerte kvinner, i rekkja av ukontrollerte svarte kvinner. Williams blir ikkje dømt og vurdert som seg sjølv åleine, men som éi i rekkja, eller blir ho det?
Rasmussen intervjuar Claudia Rankine, Yale-professor, poet, «hardcore tennisfan» og svart kvinne i USA. Rankine er opptatt av at vi ikkje kan sjå på reaksjonane våre som isolerte, og snakkar om ein «akkumulert effekt» av raseri, ei opphoping av kjensler.
Vi har statistikk og forsking, vi har sunn fornuft og sunt sinne, men det er likevel så mykje vi ikkje kan finne ut av.
Det handlar ikkje om den eine straffereaksjonen i den eine kampen, det handlar om alt sinnet til saman, alle rasistiske kommentarar i løpet av eit liv, all tvil om kva reglar du faktisk blir dømt etter. Det handlar om at uansett om vi seier at det er rasisme eller ikkje, sexisme eller ikkje, så kan vi ikkje eigentleg vite det.
Vi kan ikkje diskutere rasisme i eit historielaust rom.
«Det handlar ikkje om at Serena har rett. Det handlar om at vi aldri kan finne ut av det», avsluttar Rankine.
Der landar vi i mange av spørsmåla om kjønn, om rase, om sosial klasse. Vi finn ikkje ut av det. Var det fordi ho var kvinne? Var det fordi han var svart? Var det skulekrinsen, opphavslandet, drikkevatnet?
Vi har statistikk og forsking, vi har sunn fornuft og sunt sinne, men det er likevel så mykje vi ikkje kan finne ut av.
Kommentarer