«Verken sosialisme eller kapitalisme har frigjort mennesket»

Filosofen og forfattaren Lea Ypi har skrive boka Fri om oppveksten i det kommunistiske Albania. Boka handlar om korleis dette siste kommunistiske fyrtårnet i Europa slukka på starten av nittitalet. Som born opplevde Ypi både beinhardt diktatur og det kapitalistiske omslaget etter at jernteppet fall og den kalde krigen tok slutt. No er Lea Ypi professor i filosofi ved London School of Economics.

Forteljinga er både ei verkelegheitsnær familiekrønike, som syner korleis menneske medverknad og kan stå mot hjernevasking sjølv under beinhardt diktatur. Samstundes er det også ei forteljing om menneskeleg fridom under så ulike livsforhold som totalitær kommunisme og sjokkapitalisme.

Boka er no gitt ut på norsk. Agenda Magasin har i høve boksleppet teke ein prat med Lea Ypi om kor vidt mennesket kan bli fritt under dagens politiske system.

Mange av feila til den historiske sosialismen kjem frå ei organisering som set nokre folk på botnen, men andre på topp som intellektuelle og partielitar.

Kva type fridomar har sosialistiske samfunn gitt og nekta innbyggjarane sine?

Eg meiner at verken den sosialistiske eller kapitalistiske verda har skapt fridom for mennesket. Vi bør lære frå erfaringar med ufridom og prøve å tenke på korleis vi kan skape fridom i verda slik ho er no.

Ein kan seie at det var eit fråvær av politisk fridom i kommunistiske land, men mange hadde meir materiell fridom. Det var ein viss tryggleik frå arbeidsløyse og arbeidarar hadde betalt ferie. Det var heller ingen stor ulikskap med omsyn til velstand. Men på den andre sida, hadde systemet ein stor kostnad med omsyn til undertrykking av avvikande meiningar, tankar og rørsle.

Betongpyramiden i Tirana, designa og ført opp av familien til kommunistdiktatoren Enver Hoxha. Foto: Lassi Kurkijärvi / Flickr.

Så det er vanskeleg å sei. For meg er fridom eit komplekst konsept der alle aspekt vert påverka når eitt element manglar. Derfor tenkjer ikkje eg i hovudsak på kva fridomar desse samfunna har gitt oss, men korleis vi kan lære frå deira fridomseksperiment.

Det er ein kontrast i di bok mellom dei kommunistiske samfunna i Albania og Jugoslavia. Det virkar som om desse historiske erfaringane har vore varierte.

Noko av det vanskelege med å skrive ei historie om sosialismen i det tjuande hundreåret er at dei alle vert rekna som ei blokk. Vi tenkjer ikkje på dei historiske ulikskapane, variasjonen av erfaringar eller korleis ulike land hadde ulike sosialistiske strategiar.

Sosialistiske Jugoslavia var ein ting, og sosialistiske Albania var ein anna. Sovjetunionen var ein ting, og Kina var ein anna.

Uheldigvis har Vesten slått alle desse erfaringane i hartkorn. Så det har ikkje vore rom for historisk nyanse med omsyn til korleis vi har forstått desse samfunna.

For meg er ei anna og betre verd altså ikkje ei kapitalistisk verd, men ei verd som har demokratisert økonomien.

Korleis var oppfatninga av Albania i Vesten? Oppfatninga var anten av eit kommunistland som vart idealisert av folk som såg på den som ein modell for sosial utvikling og utopi. Eller så vart landet avskrive som undertrykkande, paranoid og isolert.

Eg meiner at begge desse er feil på kvar sin måte. Den siste forstår ikkje at folk har medverknad sjølv under sterk politisk undertrykking. Eitt av problema til vestlege land er at dei ikkje anerkjenner folk sin medverknad og handlerom i andre delar av verda.

Albanarar jobbar framleis med å fordøye eigne erfaringar: Ja, det var undertrykkande, men folk levde liva sine der, og det kan vi lære frå. Det eksisterte formar for sosial kritikk som ein ikkje forstår frå utsida, men som var viktige på innsida.

Medverknaden tok ikkje form av open dissens, som vart straffa, men folk lytta gjerne til ein song frå ein utanlandsk radiostasjon, såg sensurerte filmar og las bannlyste bøker. Folk var ikkje ute av stand til å tenke. Det var framleis mogeleg å utøve formar for kritikk.

Folk i Albania var til dømes kritiske til det kommunistiske regimet, og meinte at det var meir rom for openheit så lenge Albania var knytt til Sovjetunionen, snarare enn Mao sitt Kina. Då Albania under Khrustsjov tok avstand frå Sovjetunionen, men hamna under ei kinesisk interessesfære, vart landet meir lukka. Om du spør mine foreldre sin generasjon fortel dei gjerne at dei tidlege åra i kommunistregimet var betre.

Erfaringa av diktatur er altså ikkje ein einskapleg og monolittisk. Folk tilpassar seg. Du veit at du ikkje kan forlate Albania og at politisk engasjement har kostnader. Alle tenkjer ikkje det same og vi var ikkje komplett hjernevaska.

I kva forstand har sosialdemokratiske landa feila i å skape fridom?

Sosialdemokrati er veldig innadvente, ikkje sant? De tenkjer ikkje så mykje på fridom i verda, men ein kan ikkje vere eit fritt land i ei ufri verd. Det er ei spenning der.

Verda vi lever i er prega av asymmetri i velstand og makt og rovkapitalisme som gjer at rike land dominerer fattige land. De har også problem med integrering av sårbare minoritetar.

Du nemnte at det i sosialdemokratiske land eksisterer økonomisk ulikskap og at ein er sjølvopptekne. Er det berre ei følgje av politiske institusjonar eller spelar andre ting inn?

Det er også kulturelt. Dette er land som slit med integrasjon. Dei tenkjer at andre kulturar er ein trussel mot deira eigen kultur, heller enn at vanskar med integrasjon høyrer saman med ein global styringsmodell som har feila på mange ulike måtar. Ikkje noko av dette har med ein spesifikk kultur å gjere.

Verda må bli meir integrert.

Dette gjeld ikkje berre skandinaviske land, men også Storbritannia og andre vestlege land. Ein tenkjer til dømes på islam som ein enkelt kategori utan å forstå mangfaldet i religionen. Islam har manifestert seg svært ulikt på tvers av land og historiske periodar. Du har folk som er veldig opne, og dei som er meir lukka. Dette gjeld alle religionar. Alt vert tolka inn i ein sjølvrefererande konflikt som ein ikkje kjem seg ut av.

Eg prøver å førestille meg korleis ein slik fridom ville sett ut.

Mitt fridomsideal har ein moralsk komponent. Vi må tenkje på moralske sosiale relasjonar der folk ikkje berre er egoistiske, men der dei ser at vi heng saman med kvarandre.

Kapitalismen er eit av hovudhindera for fridom fordi den byggjer på ei utnytting der vi ser folk som middel og ikkje mål i seg sjølve. Derfor er det viktig å overvinne kapitalismen.

Det andre hinderet er nasjonalstaten. Verda er konstruert rundt ein type institusjonar og relasjonar som set nasjonalstaten i sentrum. Men måten nasjonalstaten har utvikla seg historisk er ganske ekskluderande.

Måten vi tenkjer om migrasjon, politisk integrasjon eller kulturell konflikt er forma av prioriteten vi set nasjonalstaten i sentrum for politisk organisering. Og eg trur at vi må tenkje forbi nasjonalstaten.

For meg er ei anna og betre verd altså ikkje ei kapitalistisk verd, men ei verd som har demokratisert økonomien. Det gjeld også dei politiske og sosiale forhold som ligg til grunn for nasjonalstaten. Verda må bli meir integrert.

Nasjonalstaten er eit overraskande nytt fenomen. Verda har ikkje alltid vore bygd av nasjonalstatar. Nasjonalstaten er heller ikkje alltid like sterk. Det er nokre nasjonalstatar som er svært mektige og kontrollerer internasjonale institusjonar, medan andre lever i skuggen.

Men eg tenkjer ikkje at eg bør ha ein komplett idé om korleis framtida bør sjå ut, for det er ikkje jobben til ein enkelt intellektuell. Demokrati er like mykje ein prosess som implementering av visse løysingar. Vi ynskjer at alle skal bidra til denne prosessen.

Vi har tatt store feilsteg ved å prøve å innføre demokrati frå toppen og ned. Mange av feila til den historiske sosialismen kjem akkurat derfrå: frå ei organisering som set nokre folk på botnen, men andre på topp som intellektuelle og partielitar.

Høyr også Hilde Nagell og Sylo Taraku frå Tankesmien Agenda sin samtale om boka Fri her eller på Spotify eller iTunes.